Nỗi niềm của những chủ hồ đập

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, thiên tai ngày càng phức tạp, khó lường cùng với sự xuống cấp theo thời gian, khiến cho nhiều hồ chứa nước trên địa bàn tỉnh tiềm ẩn nguy cơ gây mất an toàn hồ chứa. Thế nhưng phần lớn các hồ này đều do công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên (TNHH MTV) 100% vốn Nhà nước, UBND các huyện, thị xã, thành phố quản lý, nên không có đủ năng lực, không cân đối được kinh phí để thực hiện sửa chữa, nâng cấp và kiểm định an toàn đập. Làm gì để bảo đảm những “quả bom nước” này không gây thảm hoạ do vỡ đập như ở một số địa phương khác trong nước, cũng là trăn trở, nỗi niềm của các chủ hồ khi mùa mưa bão cận kề.

Hồ Yên Lập (Quảng Yên) với dung tích trữ 127 triệu m3 là 1 trong số 48 hồ đã được sửa chữa, nâng cấp và đảm bảo các thông số kỹ thuật trong an toàn đập.

Nguy cơ vỡ hồ đập đã từng có

Trên quãng đường dài 6km đi kiểm tra thực địa cùng với cán bộ Công ty TNHH MTV Thuỷ lợi Đông Triều vào hồ Khe Chè (Đông Triều), anh Vũ Minh Thành, Trưởng Phòng Tổng hợp - Hành chính đã kể cho chúng tôi nghe về những lần “thót tim” của anh và mọi người trong công ty trước những trận lũ lớn, mà nguyên nhân chủ yếu là do khẩu độ cửa tràn xả lũ của hồ quá bé so với thiết kế 14m, trong khi cửa tràn xả lũ cần được mở rộng lên tới 50m. Điển hình là trận lũ năm 2005 với tốc độ dòng chảy lên đến 370m3/s (tương đương với tần suất 1%), mà theo thiết kế, hồ Khe Chè sẽ chỉ tương ứng với dòng chảy khoảng 241m3/s. Trước việc lũ vượt tần suất thiết kế hơn 1,5 lần, hồ Khe Chè lúc đó đã đứng trước nguy cơ vỡ đập và đặt Đông Triều trong tình trạng rất khẩn cấp, UBND huyện đã phải báo động sơ tán khoảng 3.000 người dân phía hạ lưu thuộc địa bàn 3 xã là An Sinh, Tân Việt và Việt Dân. Nhà báo cứ tưởng tượng mà xem, với dung tích trữ lên tới 12 triệu m3, nếu vỡ đập, Khe Chè sẽ chả khác gì “quả bom nước”, bảo sao mọi người không thót tim. Anh Thành kể thêm: “Mới đây nhất là cơn bão số 14 (Haiyan) năm 2013, đã khiến cho mực nước trong hồ ở vào tình trạng báo động cấp 2. May mắn là cơn bão ấy không có mưa kéo dài, nếu không Đông Triều lại phải tổ chức thông báo di tản người dân lần thứ 2 như năm 2005. Nghĩ thôi cũng thấy giật mình thon thót”.

Tại sao lại không mở rộng cửa tràn xả lũ, một giải pháp tối ưu để đảm bảo an toàn cho hồ chứa ngay từ năm 2005, mà để đến tận bây giờ hồ Khe Chè vẫn rơi vào nguy cơ gây mất an toàn? Nhằm giải toả những thắc mắc trên, chúng tôi đã tìm gặp ông Đặng Văn Tuyên, Phó Giám đốc Công ty. Theo lời ông Tuyên, hồ Khe Chè được đưa vào khai thác năm 1986, qua gần 20 năm hoạt động, thân đập có hiện tượng thấm nước nhẹ, mái taluy phía núi có hiện tượng đá phong hoá gây nứt, máy đóng mở cánh cống lấy nước bị mòn, khẩu độ của tràn xả lũ nhỏ... nên ngay sau đó, Công ty đã lập dự án sửa chữa nâng cấp cụm đầu mối hồ Khe Chè, mở rộng tràn xả lũ với kinh phí dự toán khoảng 20 tỷ đồng. Năm 2010 UBND tỉnh đã phê duyệt dự án nhưng chưa có vốn nên đến nay việc triển khai vẫn “dậm chân tại chỗ”, và cứ đến mùa mưa bão là nỗi lo vỡ đập lại thường trực. Điều đáng nói là không riêng gì hồ Khe Chè mà hồ Đồng Đò 1&2, hồ Trại Lốc 1&2 trên địa bàn huyện cũng cùng tình cảnh, “nguy cơ đã hiện hữu” mà đơn vị quản lý thì “lực bất tòng tâm”.

Cùng chung nỗi niềm như chủ hồ Đặng Văn Tuyên, ông Lê Quang Phùng, Giám đốc Công ty TNHH MTV Thuỷ lợi miền Đông cũng “đứng ngồi không yên” trước mỗi mùa mưa bão. Trong 7 công trình hồ chứa và 8 công trình đập trên sông do Công ty quản lý, thì có tới 3 công trình hồ chứa nước nằm trong nhóm ưu tiên số 1 là hồ Khe Táu, Dân Tiến và Quất Đông cần phải được kiểm định an toàn đập và sửa chữa, nâng cấp. Thế nhưng, để thực hiện được cả hai việc trên, số kinh phí cũng đã lên tới gần 45 tỷ đồng. Tâm sự với chúng tôi, ông Phùng cho biết: Hàng năm, UBND tỉnh cấp tạm ứng cho đơn vị khoảng 5-6 tỷ đồng, nhưng tổng chi phí trả lương, cấp bù miễn phí thuỷ lợi, sửa chữa thường xuyên... đã lên tới khoảng 8-9 tỷ đồng. Như vậy, khoản kinh phí cấp theo kế hoạch trong năm so với thực tế còn thiếu khoảng 2-3 tỷ đồng và thường phải đến cuối quý IV của năm sau mới được UBND tỉnh cấp bổ sung, nên đơn vị cũng gặp rất nhiều khó khăn. Trong khi đó, nếu các hồ chứa không được đầu tư sửa chữa, nâng cấp kịp thời sẽ dẫn đến mất ổn định công trình. Trường hợp nghiêm trọng xảy ra sẽ ảnh hưởng đến việc phục vụ sản xuất và đời sống dân sinh vùng hưởng lợi của công trình. Đặc biệt hơn nếu có sự cố vỡ đập xảy ra sẽ làm thiệt hại đến tài sản và tính mạng của hàng nghìn người dân vùng hạ lưu đập.

Tràn xả lũ hồ Khe Chè (Đông Triều) quá nhỏ so với dung tích trữ nước; sân tràn và dốc tràn hiện đã bong tróc vữa.

Những vướng mắc trong công tác quản lý

Theo ông Nguyễn Công Thuấn, Chi cục phó Chi cục Thuỷ lợi, Sở NN&PTNT: “Không riêng gì những hồ trên mà phần lớn các hồ chứa nước trên địa bàn tỉnh đều đã xuống cấp nghiêm trọng. Đa số các hồ được xây dựng từ những năm 1960-1970, số liệu tính toán, kinh nghiệm thiết kế, kỹ thuật thi công hạn chế nên nhiều hồ đập không còn phù hợp với điều kiện mưa lũ cực đoan như hiện nay. Tình trạng chung ở các hồ này là: Thân đập bị thấm nước mạnh, mái đập hạ lưu sình lầy, cống thoát nước và tràn xả lũ hư hỏng, mặt cắt đập nhỏ, chiều rộng mặt đập bé... Một số hồ lớn chưa có tràn sự cố, đường cứu hộ. Trong khi đó, các hồ lại chủ yếu được giao cho UBND các huyện, thị xã, thành phố nên lực lượng quản lý vận hành hồ còn mỏng, thiếu kinh phí duy tu, bảo dưỡng”. Căn cứ vào kết quả kiểm định an toàn đập, kết hợp với công tác kiểm tra công trình trước mùa mưa bão, hiện trên địa bàn toàn tỉnh vẫn còn 45/174 hồ chứa (khoảng 30% tổng số hồ chứa) bị xuống cấp và cần được nâng cấp, sửa chữa để đảm bảo an toàn cho công trình, nhân dân vùng hạ lưu đập, với tổng kinh phí khá lớn dự kiến lên tới khoảng 700 tỷ đồng.

Bên cạnh đó, theo Nghị định 72/2007/NĐ-CP quy định, đối với những hồ chứa có dung tích trên 10 triệu m3 thì 10 năm phải tiến hành kiểm định an toàn đập và phải lựa chọn đơn vị tư vấn kiểm định có đủ năng lực theo quy định của Bộ NN&PTNT. Năm 2013, qua rà soát, Quảng Ninh có 7 hồ chứa có dung tích trữ trên 10 triệu m3, trong đó có 4 hồ chứa đến thời hạn kiểm định là hồ Khe Chè, Quất Đông, Trúc Bài Sơn và Cao Vân. Trong tháng 6-2013, các chủ hồ đã phối hợp với Viện Nước, Tưới tiêu và Môi trường (Bộ NN&PTNT) hoàn thành việc lập đề cương và dự toán kiểm định an toàn đập. Trung bình mỗi hồ sẽ mất khoảng 700 triệu đến 1 tỷ đồng cho công tác này. Thực tế, trong quá trình triển khai thực hiện, việc kiểm định an toàn đập đã gặp một số vướng mắc. Bởi lẽ, hiện UBND tỉnh mới chỉ đạo Sở NN&PTNT là đơn vị chủ trì thẩm định các phương án đảm bảo an toàn đập, nhưng lại không nói rõ đơn vị nào sẽ phê duyệt dự toán. Dẫn đến các chủ hồ không tìm được nguồn kinh phí để thực hiện nên việc kiểm định an toàn đập của 4 hồ lớn trên sau hơn 1 năm vẫn cứ “nằm” trên giấy tờ.

Trong câu chuyện với chúng tôi, các chủ hồ như ông Tuyên, ông Phùng vẫn canh cánh nỗi lo, không biết khi nào các văn bản chỉ đạo có sự thống nhất. Điều quan trọng nhất là khi nào có nguồn kinh phí để các đơn vị có thể nhanh chóng xoá bỏ những “nguy cơ” và kiểm định sự an toàn đập của các hồ trước những diễn biến ngày càng bất thường của thời tiết. Nỗi niềm này cũng canh cánh theo chúng tôi suốt cả chặng đường về, khi mà không biết đến bao giờ những bất cập trong công tác quản lý hồ chứa nước thuỷ lợi mới được khắc phục.